[Ecdad Computer]

Çocukluk ve Eğitim Yılları

Dr. Sun Yat-Sen, (Asıl ismi ile Sun Wen 孫文) 12 Kasım 1866'da Xiangshan'ın Cuiheng köyünde dünyaya gelmiştir. Kendisi Hakka ve Kanton kökenli bir geçmişe sahiptir. Babası olan Sun Dacheng Makao'da küçük bir arazisi olan bir terziydi. Çocukluğunu nispeten fakirlik içerisinde geçirse de, 1878'de 13 yaşına geldiğinde birkaç sene yerel okullarda eğitim gördükten sonra Honolulu'da bulunan abisi Sun Mei'nin yanına gidince nispeten iyi bir hayat yaşamaya başlar. Sun, burada İngilizlerin açtığı Iolani Okuluna gider ve Britanya Tarihi, bilim ve Hristiyanlık dersleri alır. Kendisi aynı zamanda buradayken İngilizce öğrenmedeki üstün başarısından ötürü Hawaii Kralı David Kalakua'dan ödül alır. Sun ardından Oahau Kolejine başlar, ancak abisi kendisinin Hristiyanlığa geçmesinden endişelendiği için onu Çin'e geri gönderir. Sun köyüne döndüğünde oradaki köylülerin Beiji isimli bir tanrıya taptıklarını ve bundan sağlık medet umduklarını görünce çocukluk arkadaşı Lu Haodong ile beraber bu heykeli yıkar. Ancak köylülerin öfkesini üzerine çeken ikili, Hong Kong'a kaçar.

Sun, Hong Kong'da iken 1883-84 arasında Diocesan Erkek Kolejine, ardından da 1884-1886 arasında Queen's Kolejine gider. Bu okullarda Batılı liberal değerleri öğrenmeye başlar. Sun, 1884'de Amerikalı bir misyoner olan Charles Robert Hager tarafından vaftiz edilir ve kendisi, daha sonra da görüşleri üzerinde etkili olduğunu söylediği Hristiyanlığa geçer. 1886'dan sonra Guangzhou Boji Hastanesinde ve Hong Kong Tıp Fakültesinde tıp eğitimi görür. Buradan mezun olduktan sonra ölene kadar imzasında kullanacağı Doktor ünvanını alır.

Devrimci Faaliyetleri

Sun, daha Tıp Fakültesinde iken dört arkadaşı ile beraber memleketin gidişatını konuşmaya, Qing Hanedanının modernleşme yönündeki isteksizliğine çare aramaya başlamıştı. Ardından Sun, 1891'de diğer devrimci arkadaşları ile beraber Furen Edebiyat Topluğu'nu kurar ve Qing Hanedanını devirme fikrini yayarlar. 1894'de Tianmen'e gidip Zhili Valisi Li Hongzhang'a Çin'i modernleştirmekle ilgili fikirlerini sunar. Ancak bu fikirleri dikkate alınmayınca kendisi kesin olarak devrimciliğe kayar. Bu olaydan sonra kendisi Hawaii'ye gidip Xingzhonghui'yi (Çin'i Diriltme Cemiyeti) kurar. Cemiyet ilk başta Hawaii'deki Çinlileri davasına katmaya çalışmıştır, daha sonra da Furen Edebiyat Derneği ile birleşerek Hong Kong'da görüşlerini yaymaya başlar. 1895 Çin-Japon Savaşını Çin'in kaybetmesi üzerine İmparator Guangxu "Yüz Gün Reformları" diye bilinen bir reform paketini uygulamaya koyar, ancak kısa bir süre sonra yaşanan saray içi darbe ile İmparatoriçe Cixi yönetime el koyar ve bu reformları durdurur. Bu olay Çin Milliyetçilerinin daha da devrimciliğe kaymasına neden olacaktır

1895 Yılında Sun, Xingzhonghui üyeleri ile beraber Guangzhou'da bir ayaklanma başlatırlar. Ancak ayaklanmaya dair belgelerin Qing Hükümeti tarafından bulunması üzerine 70'e yakın üye tutuklanır, bunun üzerine Sun, Hawaii'ye, oradan da Japonya'ya sürgüne gider. Burada siyasetçi olan Töten Miyazaki'den destek görür ve Asyacılığa kaymaya başlar. Kendisi aynı zamanda burada Filipinli Devrimciler ile tanışır ve devrimcilerin silah bulmasına yardımcı olur. Sun, Filipin Devrimi başarılı olursa Filipin'in Çin'deki devrime de yardım edeceğini düşünür. Ancak ABD'nin Filipinler'e olan müdahalesi Filipin Devrimine son verir.

Sun, 22 Ekim 1900'de Huizhou'da Triadların da yardımıyla ikinci bir ayaklanmaya kalkışır. Bu da başarılı olmayınca Sun Yat-Sen tekrar Japonya'ya, oradan da Avrupa ve ABD'ye sürgüne gider. Ancak kendisi Londra'dayken Qing Hükümetinin ajanları tarafından kaçırılır ve 12 gün Çin Elçiliğinde tutulur. Bu 12 günün sonunda kendisinin Tıp Fakültesinden öğretmeni olan James Cantlie'nin çabaları sayesinde serbest bırakılır. Bu olaydan sonra Sun, uluslararası bir tanınırlık kazanır. Sun, yurt dışında devrim için para toplar ve davasını yurt dışında yaşayan Çinlilerine de anlatır. Aynı zamanda batılı yönetim şekilleri, siyasi fikirler hakkında okumalar yapar ve Devrimci hedeflerini belirlemeye başlar. Bu hedeflerini "Tatar (Mançular kast ediliyor) istilacılarını yönetimden atmak, eski Çin'i canlandırmak, Cumhuriyet ilan etmek ve toprağı fakirlere dağıtmak" şeklinde özetler. Daha sonra bu görüşlerini Halkın Üç İlkesi olarak sistemleştirecektir.

Xinhai Devrimine Doğru

20 Ağustos 1905'de Sun, ayaklanmaları tertiplemek için Japonya'daki Çinli öğrencilerle birleşerek Tongmenghui'yi (Çin Devrimci Birliği) kurar. Bu örgüte destek bulmak için önce Malaya'ya, oradan da Siam'a gider ve buradaki Çinli tüccarlardan örgüte destek toplar, buradaki Çinlilere de davasını anlatır. 1907'de Çin-Vietnam sınırında olan Dostluk Geçidinde bir isyan başlatır ancak 7 günlük çatışmadan sonra isyan başarısız olur. Ayrıca 1907 yılında başarısız olan Huanggang, Hıizhou ve Qinzhou isyanları da olur. 1908'de de yine 2 başarısız ihtilal girişimi yaşanır. Bu başarısız ayaklanmalar Tongmenghui içerisinde Sun Yat-Sen'e karşı bir muhalefet oluşturur. Bu muhalefet, Sun'un bu isyanları kendisine kazanç sağlamak için çıkardığını öne sürerler. Sun bu iddialarla mücadele eder, devrim girişimlerinden nasıl para kazanamayacağını anlatır. İşler öyle bir noktaya gelir ki, Tongmenghui'nin genel merkezi muhalefetin çok olduğu Singapur'dan Penang'a taşınır. Sun aynı zamanda Penang'da ilk Çince günlük gazeteyi çıkartır.

27 Nisan 1911'de, devrimci Huang Xing İkinci Guangzhou Ayaklanmasını çıkartır, ancak 72 devrimcinin öldüğü bu olay da başarısız olur. Huang, 10 Ekim 1911 tarihinde Wuchang'da askeri bir isyana daha kalkışır. Diğerlerinden farklı olarak bu isyan başarılı olur ve kısa sürede bütün güney vilayetleri isyana katılır. Bu esnada ABD'de sürgünde olan Sun, isyanın başarılı olduğunu duyunca Çin'e geri döner. Burada aynı zamanda İngilizlerden yeni kurulacak Cumhuriyet için destek ister, ancak başarısız olur.

Cumhuriyet Yılları

Xinhai devrimi başarılı olduktan sonra Sun Yat-Sen, 29 Aralık 1911'de Nanjing'de Devrimci delegeler ile buluşur, yapılan seçimde Sun, Geçici Hükümetin başkanı seçilir. Bu süreçte geçici hükümetin Anayasası ilan edildi ve bir Cumhuriyet takvimi hazırlandı. Ancak devrim, Qing Hükümetinin otoritesinin olduğu Kuzey vilayetlere yayılamadı. Bu durumda olası bir iç savaşı önlemek için Kuzey Orduları komutanı Yuan Shikai ile bir anlaşma yapıldı. Anlaşmaya göre Yuan Shikai yeni Cumhuriyetin devlet başkanı olacak, Sun Yat-Sen de başbakanı olacaktı. Bunun karşılığında da Yuan Shikai, İmparator Puyi'yi tutuklayacak ve Qing Hükümetine son verecekti.

Bu anlaşmadan sonra Sun, bütün vilayetlerin valilerine Nanjing'de yeni kurulacak Parlamento için vekiller seçmeleri için telgraf yolladı. Fakat ardından Yuan Shikai bu meclisi, kendisinin daha güçlü olduğu Pekin'e taşıdı. Meclis kurulduktan sonra Song Jiaoren, eski Tongmenghui üyeleri ve yakın görüşte devrimcilerle beraber Kuomintang'ı (Çin Milliyetçi Partisi - KMT) kurdu. 1913 yılında yapılan seçimlerde çoğunluğu KMT kazandı. Ama bu zaferden sonra Song Jiaoren, büyük ihtimalle Yuan Shikai'nin emri ile süikaste kurban gitti. Bunun ve Yuan Shikai'nin giderek kontrolünü arttırması üzerine Sun Yat-Sen ve KMT destekçisi Güney Orduları, ikinci bir devrime kalkıştı ancak bu devrim girişimi Güney Ordularının yenilmesi üzerine başarısız oldu. Sun Yat-Sen Japonya'ya kaçtı, burada bugünkü Nissan'ın kurucusu olan Fusanosuke Kuhara'dan maddi destek sağladı.



1915 Senesinde Yuan Shikai'nin kendisini Çin İmparatoru ilan etti, bunun üzerine İmparatorluk karşıtları komutan Cai E'nin liderliğinde "Milli Koruma Savaşı"nı başlattı. Sun, bu savaşa katıldı ve Shikai'nin Çin İmparatorluğu'nun devrilmesinde rol oynadı. 1916'da Yuan Shikai'nin ölümü üzerine Çin'de bir otorite boşluğu belirdi. Kuzey'deki Beiyang Hükümeti Xu Shichang'ı, Güney'deki devrimci hükümet ise Sun Yat-Sen'i Çin'in devlet başkanı ilan etti. Ancak kendi içinde bölünen Güney Hükümeti de başarılı olamadı. Sun, 1917'de birleşik bir Çin için mitingler düzenlemeye başladı, ancak Çin'in bu parçalanmış halinin sadece silah yolu ile, geçici, demokratik olmayan bir sistem düzelebileceğini fark eden Sun, 1921'de Guangzhou Askeri Hükümetini ilan etti ve kapatılmış olan Kuomintang'ı tekrar açtı. Aynı zamanda burada iken görüşlerini üç başlık altında, Mínzú (Milletin Yönetimi), Mínquán (Halkın İradesi) ve Mínshēng (Halkın Refahı) olarak "San-min Chu-i, (Halkın Üç İlkesi - 三民主义)" isimli eserinde topladı.

Birinci Birleşik Cephe ve Son Yılları

Sun, yeni hükümetinin Çin'i birleştirebilmesi için dış desteğe ihtiyacı olduğunu biliyordu ve bunun için yeni kurulmuş Sovyet Rusya elçisi Adolph Joffe ile Sun-Joffe Manifestosunu imzaladı. Bu manifestoya göre Çin'in Sosyalist bir rejim için hazır olmadığı ve Sovyet Rusya'nın Çin'in birleşmesi için yardım edeceği bildiriliyordu. Bu dönemde Sun, yeni kurulmakta olan Çin Komünist Partisi ile beraber işbirliğine gitti ve Sovyet yardımı ile Whampoa Askeri Akademisini kurdu. Bu akademinin komutanı olarak Chiang Kai-Shek'i, ideolojik görevlisi olarak da Hu Hanmin'i ve Wang Jingwei'yi atadı.

1923 senesinde Sun Yat-Sen, ileride Çin Cumhuriyeti Milli Marşına ilham olacak konuşmasını yaptı. Bu konuşmada, Üç ilkesinin Çin'in temel dayanağı olmasından, 5 Yuan Anayasasından ve Çin'in olması gereken siyasi düzeninden bahsetti. Kendisi 10 Kasım 1924'de Tianjin ve Pekin'e gitti, ve burada da Çin'in birleşmesi için bir konferans toplanmasından, Savaş Ağaları dönemine son verilmesinden ve Emperyal güçlerle yapılan eşit olmayan antlaşmaların ilgası üzerine konuşmalar yaptı. Sun, burada Müslüman General Ma Fuxiang ile tanıştı ve kendisinden Çin Müslümanlarının yönetimini memnuniyetle karşılayacağı bilgisini edindi. En son konuşmasını 28 Kasım 1924 tarihinde Japonya-Kobe'de Asyacılık üzerine yaptı.

Sun sağlık durumunun kötüleşmesi üzerine 26 Ocak 1925 tarihinde Pekin Tıp Fakültesi hastanesine gitti. Doktorların teşhisine göre Sun Yat-Sen, akciğer kanseriydi ve 10 günlük ömrü kalmıştı. Sun, bu süre zarfında radyum ile tedavi gördü. Bu on günlük süreci atlattıktan sonra, doktorların karşı çıkmasına rağmen Guangzhou'ya geri dönüp kendisinin de yıllarca savaştığı geleneksel ilaçlarla tedavi gördü. Bu da başarısız olunca Sun Yat-Sen, 12 Mart 1925'de 58 yaşında hayatını kaybetti. Bedeni mumyalandı ve Pekin'de bir Budist Tapınağında korundu. Daha sonradan yapılan teşhislere göre Sun Yat-Sen'in, Akciğer kanserinden değil, Akciğere de yayılmış Safra Kesesi kanserinden öldüğü ortaya çıktı.

Bedeni 1 Haziran 1929'da, Nanjing'deki Pembe Dağ'ın eteğine yaplmış olan anıt mezarına taşındı.

Sun Yat-Sen'in Nanjing'deki Anıt Mezarı