[Duman]

Kayıp Halklar #9: Partlar
Partlar milattan önce 247 ile milattan sonra 224 yılları arasında tarihte kendilerini göstermiş, bu süre zarfında Akdeniz'den Hindistan'a kadar uzanan devasa bir imparatorluğa sahip olmuş bir halktı. Kayıp Halklar Konu Dizisinin 9. konusunda daha sonraları Part olarak bilinen Parni ismindeki İskit boyunun tarihteki serüvenini, yükselişini, yaşadığı savaşları, kendilerine has özellikleri ve nihayetinde yıkılışlarını ele alacağız.

Partların Tarih Sahnesine Girişi
Tarihte Partya bölgesinin kayıtlara ilk girişi Ahameniş İmparatorluğunun bir satraplığı şeklinde olsa da, Partların tarihte aktif rol oynamaya başlaması Selevkos dönemine sarkmaktadır. İskender'in ölümü sonrasında kendilerine Diadokh adı da verilen generalleri imparatorluğunun topraklarını aralarında paylaşırlar. Selevkos Nikator bu paylaşım esnasında Mezopotamya ve Pers topraklarını elde ederek Selevkos İmparatorluğunu kurar.

Bölgenin yerel dokusuyla Helen kimliğini harmanlamayı amaçlayan Selevkos yönetim biçiminde Pers idari sistemini tercih eder, bu kapsamda ülke Krala bağlı Satraplıklardan (valilerden) oluşacaktır. Partların hakimiyetindeki Partya bölgesi Selevkos'un satraplıklardan birisi olur, burada önemli olan nokta Partya satraplığının Partlar tarafından değil, atanmış Yunan valiler tarafından yönetilmesidir.

Partya Satraplığı Hazar Denizinin güneydoğusunda yer alıyordu. Orta Asya'daki göçebe Parni boyunun zaman içerisinde bu bölgeye yerleştiği düşünülmektedir. Selevkoslar bir yandan iç karmaşalar, bir yandan da bir başka Diadokh olan Ptolemaios'un Mısır'ıyla giriştikleri savaşlar neticesinde oldukça zayıflamıştır, bunu farkeden Partya Satrapı Andragoras 247 senesinde Selevkos İmparatoru 2. Antiochus'un ölümü üzerine bağımsızlık ilan edip kendi adına para bastırmaya başlar.

Andragoras

Bu esnada "İskitli veya Baktriyalı olduğu tahmin edilen" Arsaces isminde birinin Parnilerin lideri olarak seçildiği tarih kayıtlarında yerini alır. Partya'yı Selevkos İmparatorluğundan ayıran Andragoras sınırlarını korumakta zorlanmaktadır. Bu ayaklanmayı bir fırsat olarak değerlendiren Arsaces Parnilerin lideri olarak Andragoras'ı devirip Partya'nın kontrolünü ele geçirir.

Partya topraklarını geri isteyen Selevkos hükümdarı 3. Antiochus milattan önce 209 senesinde Partlar üzerinde tekrar hakimiyet kurmayı başardı. Bu dönemde ilk kralları Arsaces'in oğlu 2. Arsaces Partlara liderlik etmekteydi. Antiochus onu öldürmektense satrap olarak kendisine bağlamayı tercih etti. Arsaces'in Selevkos hükümdarına boyun eğmesinden rahatsız olan Partlar onu indirerek Phriapatius'u 3. kralları olarak başa geçirdi.

Selevkosların milattan önce 188 senesinde Romalılarla yaptığı anlaşma neticesinde bir fırsat daha yakalayan Partlar, Phriapatius'un oğlu Phraates (Fırat) önderliğinde tekrardan Selevkoslara karşı ayaklanma başlattılar. Bu ayaklanma esnasında Hyrkania ile Medya arasındaki bölgeleri ele geçirmeyi başardılar. İlk adımı Phraates atsa da, ölümü sonrasında tahta geçmesi için kardeşi Mithridates'i seçmiş olması Partların yükselişini sağlayan önemli etkenlerden biri oldu.

Mithridates tahta geçtiği gibi doğuya dönerek Baktriya topraklarını fethetti. Milattan önce 144 senesinde Selevkosların eski başkenti Seleukia şehrini ele geçirdi ve 3 yıl sonra kadim Babil kentini topraklarına kattı. Milattan önce 138 senesinde 2. Demetrios'un kaybedilmiş Selevkos topraklarını geri alma girişimini savuşturmayı başaran Mithridates güneye inerek Susa kentini de Part hakimiyeti altına aldı. Selevkoslar tekrar saldırıya geçtiğinde Mithridates'in oğlu 2. Phraates muharebede Selevkos Kralı 7. Antiochus'u öldürmeyi başardı, ancak birkaç sene sonra İskit ayaklanmasını engellemeye çalışırken hayatını kaybetti. 2. Phraates'in ölümü fethedilen bölgelerde Part otoritesine karşı isyan hareketlerini tetikledi.

2. Phraates'in amcası Artabanus Elam, Characene ve Babil'deki isyanları sona erdirmeyi başarsa da doğuda Yüeçilerle girdiği muharebede hayatını kaybetti. Ardından tahta geçen 2. Mithridates Partların en büyük hükümdarı olacaktı. Mithridates sadece ayaklanmaya meyilli bölgelerde Part otoritesini tekrardan sağlamakla kalmadı, Albanya ve Ermenistan gibi bölgeleri ele geçirip Part ülkesinin Akdeniz ile Çin arasında önemli bir güç haline gelmesini sağladı.

Ancak bu durum bölgesinde hakimiyeti sağlayan Partlar için sıkıntıların bittiği anlamına gelmiyordu. 3. Phraates Romalılara karşı giriştiği savaşlarda Ermenistan, Albanya ve Gordyene bölgelerini kaybetti. Partlar arasında bir utanç kaynağı olarak görülen 3. Phraates oğulları tarafından öldürülerek tahttan indirildi. 2. Orodes'in, kardeşi 3. Mithridates'i öldürmesi üzerine ülke iç savaşa girdi. Milattan önce 53 senesinde Crassus Partya'ya karşı bir sefere çıksa da 2. Orodes liderliğinde Partlar Romalıları defetmeyi başardı.

Milattan önce 32 senesinde Mark Antony'e karşı alınan zaferle tekrardan Ermenistan'ı ele geçiren Partlar Roma ile sonu gelmeyecek savaşları önlemek adına müzakere masasına oturdu ve milattan önce 20 senesinde Augustus ile 4. Phraates iki ülkenin de diğer cephelere odaklanabilmesini sağlayacak bir anlaşma imzaladı.

Partlara Has Özellikler
Partların önemli özelilklerinden birisi at üzerinde ok atabilmeleriydi. Vur-kaç taktiğiyle Partyalılar dönemin diğer ülkelerinin askeri yapılarına karşı üstünlük elde etmeyi başardılar. Okçular at üzerinden düşmana ok atarken, develi askerler okçulara sürekli olarak ok takviyesinde bulunurdu. Düşman süvarilerinin yaklaşması durumunda Partyalılar "Partya atışı" adı verilen, at üzerinde arkaya dönerek ok atma tekniğini kullanırlardı. Bu Part atlılarının her yönden gelen düşmana karşılık verebileceği anlamına geliyordu. Son olarak Katafrakt adı verilen zırhlı atlıları sahip oldukları uzun mızraklar ve kılıçlarla ordularına destek oluyordu.

Partyalılar kendi hükümdarlarına "Krallar Kralı" unvanı verdiler. Kral mutlak bir otoriteye sahipti ve kullarından mutlak bir sadakat beklerdi. Buna karşın bölgenin şartları çerçevesinde farklı çözüm yolları kullanmaktan ve esneklik göstermekten de çekinmediler, örneğin 1. Mithridates Yunan soylulara bürokraside yer vererek ekonomik ve bürokratik işlerin daha etkili bir biçimde gerçekleştirilebilmesini sağladı. Öyle ki Mithridates kendisini "Philhellene", Yunan kültürünün aşığı olarak tanımlıyordu. Part ülkesinde Yunan şehirleri haraç ödemeye devam ettikleri müddetçe herhangi bir sorun yaşamazlardı.

ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΜΕΓΑΛΟΥ ΑΡΣΑΚΟΥ ΦΙΛΕΛΛΗΝΟΣ

"Büyük Kral Arsaces, Yunanların Dostu"

Partlar Selevkosların yaşadığı isyan sorununu satraplıkları eparki adı verilen küçük parçalara ayırarak çözmeyi başardı. Bu durum tek bir kişinin elinde büyük bir güç toplanmasını engelliyordu. Partlar aynı zamanda fethettikleri topraklarda - elbette Krallar Kralına bağlı - yerel Kralların olmasına müsaade ettiler.

Partların ticari ve ekonomik altyapısı büyük oranda Selevkos İmparatorluğunun oluşturduğu sisteme dayanır. Ermenistan'ın fethi sonrasında Karadeniz'e ulaşmayı başardılar, bu da onlara yeni ticaret fırsatları tanıdı. Bir yandan Orta Asya ile, bir yandan da Hindistan'la ticaret yaparak hem kültürel hem de maddesel zenginlik elde ettiler.

Partya'nın en önemli unsurlarından birisi Kraliyet Yoluydu. Seleukia ile Baktriya arasında bir rotaya sahip olan bu yol Hindistan ve Çin'den gelen ticaretin batıya ulaşabilmesini sağlıyordu. Han hanesinin yayılmacı politikası neticesinde milattan önce 115 senesinde Çinli elçiler Partya'yı ziyaret ettiler ve çeşitli ticaret antlaşmalarında bulundular. Bir dini desteklemek o dinden olmayan herkesin düşman haline getirileceği anlamına geldiği için Partlar yönettikleri topraklara geniş dini özgürlükler tanıdılar.

Part İmparatorluğunun Yıkılışı
Crassus ve Mark Antony'e karşı aldıkları zaferlerin ardından Romalılarla yaptıkları barış antlaşması Partların ülkelerinin güvenli bir konumda olduğunu düşünmesiyle sonuçlansa da, bu barış dönemi uzun sürmedi ve ülke iç karışıklıklar yaşamaya başladı. 2. Artabanus bölgesel ayaklanmaları sona erdirse de, hem doğuda hem de batıda yeni düşmanlar belirmeye başlamıştı. Batıda milattan sonra 115 senesinde Roma İmparatoru Trajan Part topraklarına saldırıp Mezopotamya'yı ele geçirdi. Doğuda Kuşan İmparatoru Kanişka bir zamanlar Part İmparatorluğunun en doğusunda yer alan Baktriya topraklarını fethetti.

Milattan sonra 165 senesinde Romalılar tekrardan taarruza geçerek muharebeler kazanıp Mezopotamya'daki Seleukia ve Ctesiphon'u yağmaladılar. Bir şekilde Partlar Romalıları defetmeyi başarsa da, 198 senesinde Septimius Severus liderliğinde tekrar saldırı başlatan Romalılar gıda eksikliği sebebiyle geri çekildiler. Bu 3 saldırı Mezopotamya'yı büyük bir savaş alanına dönüştürdü ve Part İmparatorluğunu zayıflattı. Medya Kralı 4. Artabanus'un kardeşi 6. Vologases'e ayaklanması nihayetinde Partların bir başka isyancı kral Ardashir tarafından devrilmesiyle sonuçlandı. Ardashir milattan sonra 224 senesinde Partları devirerek Sasani İmparatorluğunu kurdu.

Sasani hükümdarlığı altında Partya Horasan adı verilen yeni bir vilayete bağlandı ve politik varlığını kaybetti. Part soyluların bir kısmı Sasanilere karşı direnmeye çalışsa da bu çabaları başarılı olmadı. Sasani hükümdarlığı altında monarşiye sadık bazı haneler "Yedi büyük hane"yi oluşturarak soylarının Partlara dayandığını iddia edecekti. Bu 7 haneden sadece 2'sinin gerçekten Part olduğu bilinmektedir.

[Aytaç]

Carrhae savaşı Roma lejyonlarının yerin dibine girdiği savaş olarak tarihe geçen savaşlardan. Partya deyince hemen bu savaş aklıma gelir.

[Mabella]

Bir ekleme yapayim. 3.Phraates o bölgeleri Roma'ya degil Ermenistan'a kaybetmistir. Daha sonra Roma'nin Ermenistan'i isgaliyle o bolgeler Roma'ya gecmistir.