[uçan erişte]

İlber Ortaylı, Enver Paşa'nın Çanakkale Savaşı sonrasında yapılan Harp Mecmuası'na M. Kemal'in fotoğrafını koydurmak istemediğini belirtir.
Güç ibresi Enver Paşa'yı gösterirken durum böyle. Asi, eleştiren ve karizmatik genç bir subayın ileride kendisine rakip çıkacağını önceden fark etmiştir.

Bardakçı'nın kitabında sürgündeyken eşine yazdığı mektuptan alıntı:

...
Derken, İstanbul gazetelerini okudum. Mustafa Kemal’e evvelce açık olarak bütün iyi niyetimle herşeyi anlatmış iken kendisini Halil ve Küçük Talatıın çıkarılması üzerine haklı göstermek ve belki de iyi olacak bir barıştan sonra yalnız benim değil, bütün İttihadçılar’ın memlekete gelmemizi engellemek için yazdırdığı ... satırlar da canımı sıktı. Fakat Allah büyüktür. elbet ... millet yakında anlar da hakikati görür.

İbre artık Atatürk'ten yanayken durum böyle. İttihadçılar'ın affedilip ülkeye girmelerini tehlikeli buluyor. Ankara Hükûmeti Ruslar ile arayı diplomatik ve stratejik açıdan iyi tutmaya gayret edip Ruslardan maddi-manevi yardım alırken Enver Paşa ise Turan Devleti uğruna Bolşevikler ile çarpışıyor.

Turancılık, Orta Asyacılık, Pan-Türkçülük vs. dönemin şartları dikkate alındığında aksine imkânsızdı. Bunu Atatürk de dile getirmiştir.

Hiçbir hudut tanımayarak, dünyada mevcut bütün Türkleri dahi bir devlet hâlinde birleştirmek, gayrikabili istihsal bir hedeftir. Bu asırların ve asırlarca yaşamakta olan insanların çok acı, çok kanlı hadisat ile meydana koyduğu bir hakikattir. Panislamizm ve Panturanizm siyasetinin muvaffak olduğuna ve dünyayı saha-i tatbik yapabildiğine tarihte tesadüf edilememektedir.

Nutuk - 2. Cilt

Enver Paşa aksine son derece vasıflı ve iyi yetişmiş bir asker olarak bilinir. Sarıkamış Felâketine imza atmış olması ise beceriksizliğini gösterir. Ya da onbinlerce askerin öldüğü talihsizlik diyelim, ne şiş yansın ne de kebap.

Hain olarak tanımlayanlar, sanırım, göz göre göre neden bu harekâta kalktığını düşündükleri için art niyet arıyorlar. Bence doğru değil.